WPŁATY POLSKI do EU 2014 :
17 mld 700 mln 683 tys. zł.
1 mld 492 mln / mies
I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, 1981 r.
I Zjazd Delegatów NSZZ "S", Hala Olivia 1981 r. Fot. © L. Biernacki
Wybrane zostało prezydium I tury KZD: Zbigniew Bołz (Region Gorzów Wlkp.), Bolesława Borowska (Region Poznański), Lesław Buczkowski (Region Gdański), Jerzy Buzek (Region Śląsko-Dąbrowski), Antoni Fijałkowski (Region Mazowsze), Stanisław Kocjan (Region Pomorze Zachodnie), Jerzy Mielnik (Region Opolski), Krzysztof Mikołajczyk (Region Bydgoski), Benedykt Nowak (Region Elbląski), Lesław Paga (Region Lubelski), Antoni Pietkiewicz (Region Wielkopolska Południowa), Arkadiusz Paszek (Region Podbeskidzie), Jerzy Stępień (Region Świętokrzyski), Bronisław Śliwiński (Region Pobrzeże) i Stanisław Szymkowiak (Region Zielona Góra). Na przewodniczącego wybrano Tadeusza Syryjczyka, a na wiceprzewodniczącego – Stanisława Kocjana. Podczas drugiej tury dokonano zmian w składzie prezydium. Przewodniczącym został Buzek, a wiceprzewodniczącym Fijałkowski. W składzie prezydium znaleźli się: Bołz, Stanisław Fudakowski (Region Gdański), Michał Kurowski (Region Pomorze Zachodnie), Mikołajczyk, Jerzy Nowacki (Region Wielkopolska), Benedykt Nowak, Paga, Paszek i Krzysztof Turowski (Łódź)[2]. W zjeździe uczestniczyło 896 delegatów z 38 regionów (jeden delegat na 10 tys. członków). Najwięcej delegatów – 106 – pochodziło z Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, a najmniej z Nysy i Federacji Tarnobrzeskiej – po dwóch. Wśród delegatów znalazło się ponad stu członków PZPR, a także kilkunastu SD oraz kilku ZSL. Biurem Obsługi Zjazdu (pracowało w nim ok. osiemdziesięciu osób) kierował Andrzej Jarmakowski. Harcerska Służba Zjazdowa utrzymywała porządek na sali obrad.
Plakat I KZD
Zjazd był festiwalem wolności i pokazem siły związku. Podczas obrad z dużą siłą ujawniły się procesy zauważalne już podczas kampanii wyborczej w regionach: konkurencja i rywalizacja między grupami i osobami o uzyskanie przewagi wewnątrz organizacji. Część działaczy używała coraz bardziej radykalnych haseł i frazeologii, wierząc, że w ten sposób zostaną uznani za „niezłomnych”. Takie postawy spychały „Solidarność” w kierunku twardej konfrontacji z władzą i były sprzeczne ze stanowiskiem hierarchów polskiego Kościoła. Jednak dla ukształtowania etosu „Solidarności” największe znaczenie miały nie wyborcza rywalizacja, ale uchwały i przemówienia programowe, film Wajdy, homilie ks. Tischnera i encyklika Jana Pawła II.
Czwartego dnia uchwalono jeden z najbardziej znanych dokumentów zjazdowych Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej. Zapisano w nim m.in.: „Naszym celem jest walka o poprawę bytu wszystkich ludzi pracy. Popieramy tych z was, którzy zdecydowali się wejść na trudną drogę walki o wolny ruch związkowy. Wierzymy, że już niedługo Wasi i nasi przedstawiciele będą mogli się spotkać celem wymiany związkowych doświadczeń”[5]. Pomysłodawcą dokumentu był Henryk Siciński z Ostrowa Wielkopolskiego, a tekst zredagowali Bogusław Śliwa z Kalisza i Jan Lityński z KOR[6].
Na tekst Posłania szybko zareagowała Moskwa. 10 września 1981 r. agencja TASS nazwała zjazd „Solidarności” antysowiecką orgią. Leonid Breżniew na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR stwierdził, że jest to niebezpieczny dokument, a dzień później podczas rozmowy z Kanią zażądał wprowadzenia stanu wojennego[7]. 16 września 1981 r. Biuro Polityczne PZPR opublikowało oświadczenie Przeciwko awanturnictwu politycznemu i próbom niszczenia socjalistycznego państwa, w którym Posłanie nazwano „obłędną prowokacją wobec sojuszników Polski”, a „Solidarność” wprost oskarżono o dążenie do przejęcia władzy i zmiany ustroju. Kończyło się ono znamiennym sformułowaniem: „Socjalizmu będziemy bronić tak, jak się broni niepodległości Polski. Państwo dla tej obrony użyje takich środków, jakich wymagać będzie sytuacja”[8]. Dwa dni później w polskiej prasie opublikowano list KC KPZR i rządu ZSRR do KC PZPR i rządu PRL. Zażądano w nim podjęcia przez polskie władze „zdecydowanych i radykalnych kroków w celu przecięcia złośliwej antysowieckiej propagandy i wrogich wobec ZSRR akcji”[9].
Plakat I KZD
Najważniejszym dokumentem uchwalonym podczas drugiej tury zjazdu była uchwała programowa Samorządna Rzeczypospolita. Zetknęły się w niej dwie tradycje: humanistyczna i proletariacka. Wymieniono obok siebie potrzebę szanowania praw obywatelskich oraz krytykowano wyzysk ekonomiczny. Dorobek obu nurtów został połączony w całość, gdyż: „Wszystkie wartości elementarne nazbyt były sponiewierane, by można było uwierzyć, że bez ich odrodzenia cokolwiek zmieni się na lepsze. Protest ekonomiczny musiał być zarazem protestem moralnym”[10]. W uchwale odwołano się do encykliki Jana Pawła II Laborem exercens[11] i nauczania społecznego Kościoła oraz do polskiej tradycji niepodległościowej: „»Solidarność«, określając swe dążenia, czerpie z wartości etyki chrześcijańskiej, z naszej tradycji narodowej oraz z robotniczej i demokratycznej tradycji świata pracy”[12]. Wcześniej żaden ruch robotniczy na świecie nie zdołał pogodzić ze sobą obu tych światopoglądów. Za podstawowe zadanie związku uznano „ochronę prawa pracownika do pracy, do godnego traktowania go przez pracodawcę, do bezpiecznych i nieszkodliwych dla zdrowia warunków pracy oraz sprawiedliwego wynagrodzenia”[13].
Deklaracja Programowa I KZD
Ważnym wydarzeniem było wystąpienie prof. Edwarda Lipińskiego który 28 września 1981 r. wygłosił przemówienie, raz po raz przerywane hucznymi brawami, a na końcu ogłosił zakończenie działalności KSS KOR. Tego samego dnia delegat z Radomia, Andrzej Sobieraj, złożył wniosek o uchwalenie podziękowań dla KOR. Delegaci reprezentujący opcję narodową postanowili zgłosić kontrprojekt, który zredagował Paweł Niezgodzki. Nie było w nim mowy o KOR, „natomiast dużo o Polsce, która jest krajem katolickim, o chrześcijańskich tradycjach, i jedno zdanie pozytywne o opozycji demokratycznej”[14]. Ostatecznie przegłosowano projekt radomski. Spór o treść podziękowań dla KOR ujawnił podziały i nurty ideowe istniejące w związku.
W okresie poprzedzającym zjazd i przez cały czas jego trwania intensywnie pracowały wszystkie służby SB. W hotelach, akademikach studenckich i pomieszczeniach UG założono podsłuchy i zaktywizowano umiejscowionych tam informatorów. Penetrowano obsługę techniczną i organizacyjną zjazdu. Podjęto starania, aby jak najwięcej zwerbowanych współpracowników obsługiwało delegatów i kręciło się przy I KZD. Służba Bezpieczeństwa skonstruowała obszerną sieć inwigilacji, należeli do niej również delegaci będący TW. Jednak ich wpływ na przebieg zjazdu nie był znaczący, co uwidoczniło się m.in. przy zredagowaniu i przegłosowaniu Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej.
Gdańska SB zaplanowała też szczegółowe rozpoznanie delegatów z Regionu Gdańskiego w celu nawiązania „dialogów operacyjnych”, zwerbowania nowych współpracowników (zdobycie i wykorzystanie materiałów kompromitujących) i podjęcia prób neutralizacji delegatów znanych z radykalnych postaw. Specjalną rolę przypisano kontaktowi operacyjnemu „Delegat” – miał on zostać „użyty także do przekazywania prymasowi J. Glempowi odpowiednich opinii i sugestii na temat środowisk »Solidarności« i występujących tam tendencji politycznych”. Poza tym miał do spełnienia podobne zadania jak inni TW związani z Kościołem: „prowadzić działania inspirujące delegatów do zajmowania postaw politycznie korzystnych, neutralizacji i dezaprobaty w stosunku do elementów ekstremalnych”. M.in. SB uzyskała od KO „Delegat” informację o rozmowie ks. Jankowskiego z prymasem Glempem, który prosił o opinię w sprawie „Solidarności Wiejskiej”. Ksiądz Jankowski powiedział prymasowi, że Episkopat może poprzeć wiejski ruch związkowy, ale nie przy „istniejącym składzie personalnym […], [gdyż] działacze »Solidarności« Rolników Indywidualnych są koniunkturalistami reprezentującymi interes grupowy ludzi robiących majątki na produkcji rolnej (kurniki, plantacje, owce)”[15]. Prymas miał zgodzić się z tą opinią. Oprócz KO „Delegat” planowano wykorzystać TW „Jakub” (ChSS), TW „Renek” (gdański KIK) i TW „Klemens” (parafia NSPJ w Gdyni)[16].
Jeszcze przed zjazdem tajnych współpracowników przygotowano do „atakowania ekstremistycznych działaczy za nieprawidłowości formalne, organizacyjne i finansowe”, „inspirowanie osobowych źródeł informacji do wystąpień w kierunku zdominowania tematyki zjazdu przez nurt rozliczeniowy” (eksponowanie niedowładu organizacyjnego, przerost administracji, gospodarki finansowej sprzyjającej bogaceniu się działaczy, zastrzeżenia natury moralnej). Za pośrednictwem tajnych współpracowników i delegatów, z którymi prowadzono dialog operacyjny, zamierzano oddziaływać na pozostałych uczestników zjazdu w celu „przeciwstawienia się tendencjom do wykraczania poza statutowe zadania związku z jednoczesnym propagowaniem kampanii na rzecz czystego ruchu związkowego”[17]. Informatorzy mieli składać telefoniczne meldunki oficerom prowadzącym z zachowaniem wszystkich zasad konspiracji.
Przed rozpoczęciem zjazdu gdańscy funkcjonariusze informowali warszawską centralę, że dziewięć źródeł informacji ma dostęp lub pracuje w ZR: TW – „Cezary”, „Teofil”, „Mariacki”, „Zbyszek”, „Rejtan”, „Ronson”, „Konrad”, „Wit” oraz KO – „Paweł Kamiński”, a także KO „Longin” – członek sekcji branżowej budownictwa. Dziewiętnastu TW było ulokowanych w komisjach zakładowych, Najwyraźniej w odpowiedzi na pytanie Warszawy informowano, że nie można podać konkretnej liczby osób, które byłyby gotowe wystąpić przeciwko KOR i „innym grupom antypaństwowym”. Oceniano, że większość działaczy ZR popiera Wałęsę[18]. Jednocześnie dostarczano centrali szczegółowych informacji o gospodarce finansowej ZR[19].
Niektóre działania SB były szczególnie perfidne. 6 września 1981 r. informowano wiceministra MSW gen. Krzysztoporskiego oraz gen. Ciastonia o przeprowadzonej z powodzeniem prowokacji: „Wykorzystując stworzone w dniu wczorajszym operacyjne dotarcie do L. Wałęsy, w ramach działań dezintegrujących udostępniono mu zestaw informacji i danych obrazujących prowadzoną przeciwko niemu działalność przez niektórych działaczy związku w celu uniemożliwienia uargumentowanego przeciwstawienia się tej kampanii. W wyniku powyższego L. Wałęsa podjął decyzję o przygotowaniu przez Komisję Rewizyjną Regionu Gdańskiego materiałów dot. nadużyć finansowych A. i J. Gwiazdów[20] oraz wydał polecenie służbie porządkowej zjazdu, aby skonfiskować planowany do kolportażu w czasie zjazdu wywiad z A. Gwiazdą”[21].
W okresie zjazdu SB zastosowała „wzmożoną kontrolą operacyjną” wobec następujących członków Regionu Gdańskiego: Lecha Bądkowskiego, Bogdana Borusewicza, Grzegorza Grzelaka, Aleksandra Halla, Andrzeja Jarmakowskiego, Lecha Kaczyńskiego, Dariusza Kobzdeja, Bronisławy Milewskiej, Jerzego Milewskiego, Arkadiusza Rybickiego, Jana Samsonowicza, Jacka Taylora – na każdą osobę miało donosić kilku TW. Natomiast „aktywną kontrolę operacyjną” zastosowano wobec: Marka Balickiego, Bogdana Blindowa, Piotra Ejsmonda, Henryka Marka, Danuty Nowakowskiej, Szymona Pawlickiego, Krystyny Ruchniewicz, Jędrzeja Smulkowskiego i Danuty Żurkowskiej, a także działaczy gdańskiego NZS, o których informacje zbierało siedmiu TW[22]. Na każdego delegata zgromadzono obszerne dossier. W specjalny sposób SB przygotowywała się do „zabezpieczenia” Andrzeja Gwiazdy, Bogdana Lisa i Lecha Wałęsy – mieli oni zostać poddani nieustannej inwigilacji przez „maksymalne wykorzystanie posiadanych osobowych źródeł [...] tut. KW MO. Przewiduje się też kompleksowe wykorzystanie techniki operacyjnej oraz Wydziału »B«”. Wymieniono trzy źródła informacji: TW „Cezar”, TW „Konrad” i TW „Teofil”[23].
Jednym z najbardziej emocjonującym punktem zjazdu były wybory przewodniczącego „Solidarności”. Poprzedziła je otwarta kampania przedwyborcza prowadzona przez kandydatów oraz kuluarowe rozmowy i porozumienia różnych regionów. W szranki wyborcze stanęli Andrzej Gwiazda, Marian Jurczyk, Jan Rulewski i Lech Wałęsa. Gwiazda cieszył się poparciem głównie środowisk inteligenckich i związanych z KOR oraz WZZ. Przez cały czas zjazdu SB prowadziła liczne działania operacyjne. W czasie wyborów przewodniczącego nasilono „działania dezintegracyjne”. Informowano centralę, że „drogą operacyjną poinformowano L. Wałęsę o prowadzonej przeciwko niemu działalności wśród delegatów. Podjęte działania osiągnęły zamierzony skutek, co wyraziło się m.in. w objęciu »rozrabiających« delegatów niektórych regionów (m.in. Katowic, Lublina i Mazowsza) specjalną kuratelą służb porządkowych”[24].
Przed ostatecznymi wyborami przewodniczącego w zakładach pracy Wybrzeża panowała opinia, że równe szanse mają Wałęsa i Gwiazda, ale większą sympatią darzono Wałęsę, gdyż w przeciwieństwie do Gwiazdy miał zapewnić w kraju spokój[25]. Każdy z kandydatów miał 10 minut na przedstawienie swego programu, potem przez 30 minut odpowiadał na pytania złożone wcześniej do specjalnych urn, a na koniec przez kolejne 30 minut kandydaci pytali się nawzajem. Gwiazda przekonywał delegatów, że z władzą można zawrzeć kompromis, mówił, że jest autorem wszystkich kompromisów zawartych przez „Solidarność”. W przemówieniu Wałęsy przewijał się temat niebezpieczeństw płynących z niedoceniania siły władzy.
Wybory rozstrzygnęły się po pierwszej turze głosowania. Kandydaci otrzymali: Gwiazda – 74 głosy (8,84 proc.), Jurczyk – 201 (24,01 proc.), Rulewski – 52 (6,21 proc.), Wałęsa – 462 (55,2 proc). Po wyborze Wałęsa powiedział, że nie będzie tworzył „sekciarstwa”, ale będzie je „rozwalał”. Mówił: „Pamiętajmy, że pojedynczo znaczymy niewiele, a razem znaczymy bardzo wiele i wspólnie, proszę, idźmy drogą do zwycięstwa”[26].
- uchwały i stanowiska I tury zjazdu
Dokumenty I tury I KZD NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, 1981 r.
- uchwały i stanowiska II tury zjazdu
Dokumenty II tury I KZD NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, 1981 r.
Leszek Biernacki
[1] L. Wałęsa, Dźwigać naszą Polskę, „Głos Wolny”, 6 IX 1981, nr 3.
[2] AKKS, Zjazd, Protokoły 5–7 IX 1981, Protokół I Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”, 6 IX 1981 r.
[3] J. Tischner, Bóg szczęścił polskiej pracy, „Głos Wolny”, 7 IX 1981, nr 4.
[4] Drugi dzień obrad, ibidem.
[5] AKKS, Posłanie Pierwszego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” do ludzi pracy Europy Wschodniej, 8 IX 1981 r.
[6] www.encyklopedia-solidarnosci.pl.
[7] A. Dudek, Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności” (1980–1981) [w:] Droga do niepodległości. Solidarność 1980–2005, Warszawa 2005, s. 45–46.
[8] J. Holzer, „Solidarność” 1980–1981…, s. 271.
[9] A. Dudek, Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności”…, s. 46.
[10] Statut. Uchwała programowa z aneksem. Dokumenty Zjazdu, BIPS 1981 r., s. 23.
[11] Encyklika Laborem exercens została włączona do dokumentów programowych I KZD.
[12] Statut…, s. 24.
[13] Ibidem, s. 33.
[14] J. Kuroń, Gwiezdny czas…, s. 227.
[15] AIPN Gd, 003/166, t. 20, Szyfrogram zastępcy naczelnika Wydziału IV KWMO w Gdańsku, mjr Ryszarda Berdysa do naczelnika Wydziału IV Departamentu IV MSW w Warszawie, 7 IX 1981 r., k. 101.
[16] AIPN Gd, 003/166, t. 19, Plan działań operacyjnych Wydziału IV SB KW MO w Gdańsku w odniesieniu do I KZD NSZZ „Solidarność”, 31 VIII 1981 r., k. 57.
[17] Ibidem, Plan operacyjno-fizycznego zabezpieczenia obrad I KZD NSZZ „Solidarność”, 31 VIII 1981 r., k. 49.
[18] AIPN Gd, 003/166, t. 26, Szyfrogram naczelnika Wydziału III „A” KW MO w Gdańsku, ppłk Jana Ciechanowicza, do naczelnika Wydziału I Departamentu IIIA MSW w Warszawie, 5 IX 1981 r., k. 23a–25.
[19] W archiwach IPN zachowało się wiele informacji o finansach ZR Gdańskiego, które SB otrzymywała m.in. za pośrednictwem KO „W” pracującego w NBP Oddział I Gdańsk.
[20] Nie wykryto żadnych nadużyć.
[21] AIPN Gd, 003/166, t. 20, Pismo zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB w Gdańsku płk. Sylwestra Paszkiewicza do wiceministra spraw wewnętrznych gen. bryg. Adama Krzysztoporskiego i dyrektora Departamentu III „A” gen. bryg. Władysława Ciastonia, 6 IX 1981 r., k. 45–46.
[22] Ibidem, Plan działań operacyjno-zabezpieczających Wydziału III związanych z I KZD NSZZ „Solidarność”, 1 IX 1981 r., k. 61–67.
[23] Ibidem, Aneks do planu operacyjno-fizycznego zabezpieczenia obrad I KZD NSZZ „Solidarność”, 18 IX 1981 r., k. 76.
[24] AIPN Gd, 003/166, t. 20, Szyfrogram do dyrektora Departamentu III „A” gen. Władysława Ciastonia, 5 IX 1981 r., k. 55.
[25] AIPN Gd, 003/166, t. 19, Notatka służbowa o sytuacji w zakładach podległych operacyjnej ochronie przez Sekcję VI, 2 X 1981 r., k. 159.
[26] AKKS, Cyfrowy zapis dźwiękowy z obrad I KZD w dniu 2 X 1981 r.
Ścięcie - za morderstwo, zdradę (bunt), przestępstwa przeciw urzędom państwowym (np. czynna napaść na suwerena, sędziego, radnego), rozgłaszanie pomówień przeciwko urzędom, gwałt na niewieście (wg. Karoliny także za spędzanie płodu, spowodowanie bezpłodności. Wg. Józefiny także za zdradę małżeńską, kazirodztwo).
