Pamięci poległych i pomordowanych Polaków w okresie pierwszej okupacji sowieckiej – Autor.
„(…) Wracając ze szpitala mogłem dokładnie zaobserwować, jak witali wkraczających żołnierzy bolszewickich Żydzi i Rusini. Kwiaty czerwone na czołgach! Brama powitalna w Chełmie. Łzy stoją w oczach. Cholera niespodziewana. Tchórze! Obywatele! (…) Narobiło się teraz ważniaków, Żydów i Rusinów, że aż strach. Co drugi Żyd paraduje po mieście z karabinem, a jeśli już nie z karabinem to już z czerwona opaską. Paradny widok. Kulawy na jedna nogę, chromy na drugą, z paraliżem w ręku, z reumatyzmem w stawach, zgięty w paragraf. Łypie taki milicjant czerwony świńskimi ślepiami na przechodniów.. Cholera człowieka po prostu bierze!
Znęcają się w okropny sposób nad polskimi żołnierzami, że aż strach pisać. Głodnych i pobitych trzymają po tygodniach w parszywych komórkach. Naprowadzają bolszewików na domy oficerów i podoficerów.
W tym kierunku przoduje pewien krawiec chełmski, u którego ubierali się przeważnie oficerowie. Za jego to sprawą wszyscy oficerowie, którzy nie zdążyli zbiec, obecnie dostali się w ręce bolszewików! (…)”
„Pamiętnik” Wincentego Pietrzykowskiego to zupełnie nieznane źródło dotyczące słabo zbadanego i udokumentowanego okresu bezpośrednio przed II wojną światową i w pierwszych dwóch latach jej trwania. Źródło tym cenniejsze, że do dziejów Chełma i okolic z tego okresu zachowały się tylko nieliczne dokumenty i relacje bezpośrednich świadków
[1]. Dzięki uprzejmości syna autora pana Krzysztofa Pietrzykowskiego w 2004 roku mogłem zapoznać się z rękopisem pamiętnika i opublikować jego niektóre fragmenty w magazynie katolicko – społecznym „Pro Patria”
[2]. Całość pieczołowicie przechowywana przez Rodzinę w oryginalnym rękopisie niewątpliwie zasługuje na opracowanie i opublikowanie w formie odrębnego wydawnictwa.
Autor ,,Pamiętnika” Wincenty Pietrzykowski urodził się w 1921 roku w Zawadówce koło Chełma jako najstarszy syn z 7 dzieci Piotra i Katarzyny z Lewczuków Pietrzykowskich. Ojciec pracował jako kolejarz w parowozowni Chełm, matka prowadziła niewielkie gospodarstwo rolne. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczył się w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie.
1 września 1939 roku zgłosił się jako ochotnik do oddziałów wartowniczych Przysposobienia Wojskowego tworzonych przy Komendzie Powiatowej PW z chełmskiej młodzieży szkolnej. Po otrzymaniu broni i umundurowania został przydzielony do pilnowania transformatorów elektrycznych przy elektrowni miejskiej w dzielnicy Chełma Trubakowie.
Był bezpośrednim świadkiem bombardowania Chełma w dniu 8 września 1939 roku przez lotnictwo niemieckie.
14 września 1939 roku wyruszył wraz ze swoją drużyną wartowniczą jako jedna z ostatnich zorganizowanych grup zbrojnych z chełmskiego garnizonu w drogę na wschód. Zgodnie z rozkazem Powiatowego Komendanta Przysposobienia Wojskowego poszczególne drużyny wartownicze PW miały przez Brzeźno i Świerże dotrzeć jak najszybciej do Kowla. W Kowlu miała nastąpić koncentracja wszystkich chełmskich drużyn PW i przydzielenie nowych czynności.
Podczas tej pieszej podróży młodzi ochotnicy przeżyli bombardowanie stacji kolejowej w Brzeźnie i mostu na Bugu w Świerżach.
18 września drużyna Pietrzykowskiego dotarła do Kowla i po dołączeniu do macierzystej jednostki i przez trzy dni brała udział w walkach z Ukraińcami. Podczas jednej z potyczek w obronie stacji kolejowej w Kowlu Pietrzykowski został ranny. Po niespodziewanym ocaleniu z rąk sowieckich wraz z kilkoma kolegami z Chełma pociągiem jadącym w kierunku Brześcia dostaje się pod Włodawę, skąd piechotą 24 września powraca do Chełma. W następnym dniu był już świadkiem wkroczenia do rodzinnego miasta oddziałów Armii Czerwonej
[3].
Okupację niemiecka spędził w rodzinnej Zawadówce. W lutym 1941 roku wstąpił w szeregi Związku Walki Zbrojnej i od tego momentu całkowicie zaprzestał pisania pamiętnika.
Jako żołnierz konspiracji niepodległościowej brał udział w kilku akcjach przeciwko Niemcom. Uczestniczył między innymi w akcji wysadzenia niemieckiego transportu wojskowego na trasie kolejowej Rejowiec – Chełm wiosna 1944 roku.
Po ponownym wkroczeniu na ziemie polskie oddziałów Armii Czerwonej jesienią 1944 roku wraz z kilkoma kolegami z chełmskiej Armii Krajowej wstąpił do przeniesionej do Chełma z Riazania Oficerskiej Szkoły Artylerii. Była to, skuteczna w jego przypadku, próba uniknięcia aresztowania przez NKWD-UB i wywózki na Sybir, co stało się tragicznym doświadczeniem wielu jego kolegów z chełmskiej konspiracji niepodległościowej.
Po ukończeniu OSA i promocji na pierwszy stopień oficerski Pietrzykowski w początkach 1945 roku został wysłany na front. Podczas walk z oddziałami niemieckimi pod Budziszynem został ranny i odesłany do szpitala.
Po demobilizacji z Ludowego Wojska Polskiego powrócił do rodziny do Zawadówki. Niestety nie spełniły się jego marzenia z 1939 roku i zamiast na studia poszedł do pracy zawodowej. Po podjęciu pracy w Państwowym Zarządzie Nieruchomości Rolnych przeniósł się do Chełma. Następnie podjął prace w służbach skarbowych w Chełmie, gdzie pracował do śmierci. Zmarł w 1979 roku.
W 1946 roku Wincenty Pietrzykowski zawarł związek małżeński z Edwardą Kwiatkowską, z którą wychowali dwoje dzieci: Bożenę i Krzysztofa. Krzysztof rolnik z wykształcenia i historyk z zamiłowania odziedziczył, przechował i udostępnił autorowi niniejszego referatu rękopis ,,Pamiętnika” Ojca
[4].
W sposób wręcz cudowny pamiętnik W. Pietrzykowskiego ocalał podczas szczegółowej rewizji w domu Pietrzykowskich w 1972 roku w związku z zaangażowaniem się syna Krzysztofa, wówczas studenta Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie, w tworzenie antykomunistycznej organizacji młodzieżowej
[5].
„Pamiętnik” bo tak zatytułował swoje zapiski Wincenty Pietrzykowski spisany jest równym uczniowskim pismem na 195 ponumerowanych stronach grubego szkolnego zeszytu. Rozpoczyna się w sobotę 11 lutego 1939 roku i kończy równo po dwu latach we wtorek 11 lutego 1941 roku.
„Pamiętnik” rozpoczyna się uroczysta deklaracją autora: „Sobota, 11 lutego 1939 r. – otwieram dziś uroczyście Pamiętnik i piszę pierwsze słowa, słowa, które może kiedyś po latach wielu, gdy przejdzie wiosna życia, najlepsze i najcenniejsze dni życia ludzkiego, przemówią z tych kart, odrodzą wszystkie wspomnienia, miliony uczuć , które szarpały duszę biednego śmiertelnika. Kości rzucone są – mówił onego czasu Cezar. Zacząłem, stało się, przepadło, a zresztą szkoda kartki na wydzieranie. Będę od tej pory pisał, a przynajmniej starał się pisać, systematycznie i często i co mi do głowy przyjdzie, jednym słowem wszystko”[6].
„Będę od tej pory pisał (…) wszystko” – dzięki konsekwentnej realizacji tej deklaracji otrzymaliśmy po latach szczegółowe opisy wydarzeń z okresu, do którego zachowało się niestety bardzo niewiele źródeł pisanych, a realia rzeczywistości PRL nie sprzyjały dokumentowaniu wydarzeń z lat 1939 -1941 za życia ich bezpośrednich świadków.
W ostatnim wpisie w pamiętniku Pietrzykowski dokonuje swoistego podsumowania dwu lat własnego młodzieńczego życia. Zapowiada również, że stanowi on część pierwszą jego zapisków i że po pewnym czasie wpisy będą kontynuowane . Dziś wiemy, że ze względu na zaangażowanie autora w działalność konspiracyjną w ramach ZWZ-AK dalsze części nie powstały. Jako karny żołnierz podziemnego wojska pozostał wierny zakazowi sporządzania notatek. Dalsze koleje Polski i osobiście autora spowodowały, że niestety pamiętnik Pietrzykowskiego nie doczekał się kontynuacji.
Wpis ostatni pod datą 11 lutego 1941 roku przytaczam w całości:
„Dziś dwa lata mija, gdy wpisałem pierwsze słowa na karty tego pamiętnika.
Dwa lata ….
Dwa lata, a życie moje przeszło już tyle faz, zmian minęło tyle niespodzianek, przeszło przez takie przełomy, że gdy kreśliłem słowa pierwsze przed dwoma laty, nawet nie przypuszczałem, nawet nie zarysował mi się na sekundę podobny schemat przyszłości.
Myśli moje biegły w inną przyszłość. Boże! Za dwa lata …
Widziałem siebie w mundurze podchorążego, z szabliskiem ogromnym, dzwoniącymi ostrogami; widziałem już jakie wrażenie muszę wywrzeć na rodzinie, na znajomych.
Panie żołnierz!
Potem – zostanę w wojsku, jak się uda, a jak nie to może wydział leśny – różnie człowiek myślał.
Tymczasem dni pobiegły inną koleją. Zostałem nieskończonym licealistą, nawet matury nie mam.
Wojna.
Przede mną nieznana przyszłość, a jaka trudno powiedzieć, przede mną życie, a jakie, bo trzeba będzie nadrabiać te dni, które wytrąciła wojna z normalnego biegu rzeczy, dni dzisiejsze.
Kończę tymi słowy ten pamiętnik, właściwie tę część pamiętnika, część pierwszą”[7].
Wydarzenia kolejnych dni życia autora były spisywane na bieżąco lub z kilku dniowym opóźnieniem, co najczęściej znajduje odniesienie w zapiskach. Stąd „Pamiętnik” Pietrzykowskiego stanowi niezwykle cenne źródło wiedzy o wydarzeniach w Chełmie i okolicy w pierwszych 2 latach drugiej wojny światowej. Takich zapisków prowadzonych na bieżąco i młodzieńczą dokładnością niestety do tego okresu wojny mamy zachowanych niewiele.
Opisy wydarzeń związanych z wojna obronną 1939 roku i pierwszą okupacją sowiecką w Chełmie i na Wołyniu, gdzie również losy wojny rzuciły autora, zajmują 68 kart pamiętnika. Stanowi to w sumie jedną trzecią młodzieńczych zapisków W. Pietrzykowskiego.
Chronologicznie są to zapisy od 1 września do 9 października 1939 roku, kiedy to do Chełma opuszczonego dwa dni wcześniej przez Armią Czerwoną na mocy zawartych porozumień sojuszniczych wkroczyły oddziały niemieckie
[8].
Pierwszą wzmiankę o Sowietach znajdujemy w „Pamiętniku” Pietrzykowskiego pod datą 18 września 1939 roku, kiedy to resztki jego oddziału wartowniczego w sile kilkunastu ludzi dotarły po forsownym marszu z Maciejowa do Kowla. Ze względu na wartość i znaczenie opisywanych wydarzeń pozwolę sobie na przytoczenie zapisu z tego dnia w całości:
„Widać Kowel! Jedziemy! Znów samoloty! Na piechotę walimy do Kowla. Moc wojska. Popłoch wśród ludności cywilnej. Bąkają coś o bolszewikach. Ulice zapchane. Idąc tak, a kierując się do Komendy Przysposobienia Wojskowego spotykamy chorążego z Cycowa, którego poznaliśmy w Lubomlu, a który prowadzi spory oddziałek junaków i strzelców. Bez namysłu przyłączamy się i jazda do koszar. Dowiadujemy się o wszystkim! Jesteśmy w Legionie Rumuńskim, który się organizuje w Kowlu. Bolszewicy wkroczyli i zajmą Polskę do Bugu. Za Bugiem Niemcy! Zdrada! Hańba! Przepadło! Legion nasz ma ostatecznie sformować się w Rumunii i stamtąd udać się mamy na front francuski. Do granicy walić mamy poszczególnymi oddziałami.
Jedyne wyjście – walka poza granicami Rzeczpospolitej.
W koszarach 50 pułku piechoty panuje nadzwyczajny ruch. Kupy żołdactwa plądrują magazyny, rozbijają tabory, zadowolone z takiego zakończenia wojny.
Dostajemy umundurowanie i całkowite uzbrojenie. Naciągamy właśnie na siebie przydługie mundury.
Strzały!
Pędem wjeżdża samochód – chwilka – a wyskakuje z niego trzech oficerów. Trzeszczy parkan. Pęka sztacheta – jeden oficer znikł – drugi – huknął strzał i trzeci zachwiał się i padł krwią brocząc przed chwila na parkanie. Banda rozwścieczonego żołnierstwa rzuciła się do samochodu. Ochotnicy, którzy chcieli z bronią w reku przejść do Rumunii, właśnie wychodzą z koszar. Opuszczone szable.
Żałobny nastrój. Konduktem wloką się ciężkie armaty, ciężkie wozy taborowe. Cicho idą konie i bez odrobiny entuzjazmu i radości na twarzach zbiedzonych kroczą poszarpane szeregi piechoty. Poszło kilkanaście tysięcy! Zostaliśmy jeszcze my i tabory. Zagrały karabiny maszynowe i przestały, jakby zachłysnęły się zbyt mozolnym ogniem, rozdarły powietrze wystrzały i wybuchy granatów – ukraińscy żołnierze walą magazyny. Przed chwilą był Polakiem, był obywatelem co najmniej tej Polski, która go wychowała, która go karmiła jak własne dziecko, bo za takiego go uważała, a teraz on niszczy wszystko, co polskie, tak to spłaca dług zaciągnięty względem tej ojczyzny, pod którą opieką żył spokojnie przeszło dwadzieścia lat.
Padł drugi oficer w rogu magazynu, trzeci doskoczył do konia, ale nie zdążył podciągnąć popręgów i padł twarzą na kamienie.
Krwawi sędziowie dnia wtargnęli do komendy garnizonu i opanowali prawie już całe koszary, zasiane gęsto trupami.
Strzały wzmagają się!
Odchodzą nasze tabory, a nasz Legion Rumuński z bagnetem w ręku, z odbezpieczoną bronią w polskich hełmach na głowach.
Z ironicznym uśmiechem spoglądają na nas typki ukraińskie, ale nie strzelają.
Idziemy drogą wiodącą z koszar całą zasłaną mąką. Koszary i cała przyległa dzielnica pokryta jakby białym śniegiem – to mąka z rozbitych magazynów. W mieście olbrzymi ruch … Byle prędzej z tego miasta! Forsowny marsz w stronę Łucka. Pot spływa po czole i nie dziwo, przecież mamy pełny rynsztunek żołnierski na sobie. Dochodzi południe.
Spoczynek krótki. Przemówienie jakiegoś majora i dowódcy legionu.. Osiemnastu nas z legionu tego mają przydzielić do szkoły, podobno nawet oficerskiej. Wybrali osiemnastu chłopa po maturze i z drugiej licealnej. My z Januszem także zostaliśmy przydzieleni do tej grupy. W pierwszym lepszym mieście mamy dostać jakieś sznureczki na znak tej godności.
Idziemy dalej.
W oddali widać już Stochów!
Do ciągnącej kolumny dopada oficer na spienionym koniu, a potem słychać tylko jeden krzyk: Hitler zabił się! Rewolucja w Niemczech! Armia cofa się! Wszyscy uwierzyli, uwierzył też pułkownik dowodzący całą kolumną i zawróciliśmy z powrotem do Kowla, by stamtąd przedrzeć się za Bug. Ostatkiem sił dowlekliśmy się do Kowla. Zaczyna się robić ciemnawo.
Od Kowla dochodzą odgłosy strzelaniny. Ogień rozproszony z karabinów, ogień ciężkich karabinów maszynowych, huk małych działek. Ukraińcy wzięli się na dobre.
Pułkownik coś zmiarkował i wysłał pierwszą linię tyraliery w stronę miasta. Tyraliera poszła, ale nie wróciła, bo żołnierze porozłazili się na wszystkie strony, tylko nie w stronę Kowla. Przerażony pułkownik, a za nim wszyscy oficerowie czmychnęli. Kurz po samochodach!
Zostało wojsko bez dowódców! Popłoch! Minęło pół godziny, a zostało ośmiu żołnierzy z kapralem i nas z Legionu coś około trzydziestu z chorążym z Cycowa.
Rozkaz jakiegoś rotmistrza: zająć stację Kowel.
Z bagnetem w ręku wchodzimy w ulice Kowla. Na stacji rozbijają wagony! Walimy prosto w tłum! Salwa w górę! Pochylony bagnet. Tłum mięknie. Kilka strzałów świsnęło nam nad głowami, jednego musnęło po hełmie. Pchnięcie bagnetami, świst kolb – aczkolwiek niechętnie, ale opuścił tłum stację.
Stacja w naszych rękach. Konserwy, migdały i inne delicje z rozbitych wagonów przenosimy na stacje, gdzie urządziliśmy sobie wspaniałą wartownię.
Poszły patrole na miasto. Kolacja. Odprowadzamy kilka pociągów za Kowel. Na każdym kroku strzelają do pociągów! Na noc znowu służba przy jakimś transporcie sanitarnym (2 km za Kowlem)
Całkiem przypadkowo spotkałem stryjka Stacha, a było to tak. Ośmiu naszych i ośmiu policjantów przydzielono tego wieczora do tych pociągów sanitarnych. Idę w pierwszej dwójce, przed sobą mam ostatnią dwójkę policjantów. Dwa kilometry szedł stryjaszek przed moim nosem, oglądał się kilka razy, ale nie poznaliśmy się – któż by zresztą poznał mnie w tym wielgachnym hełmie na głowie. Na miejscu dopiero, gdy wszczęła się rozmowa między policjantami a nami, spostrzegłem, że panie tego jeszcze jeden Pietrzykowski jest w tym parszywym Kowlu. Nie było czasu do gadania. Policjanci odeszli dalej do drugiego pociągu. W jednym z wagonów urządziliśmy wartownię.
Na służbę chorąży wysyła po czterech: dwóch z jednej strony pociągu, dwóch z drugiej.
Ja z Januszem dostaliśmy służbę pierwszą. Chodzimy wzdłuż pociągu krokiem spacerowym, żyjąc migdały, którymi mamy wypchane kieszenie i od czasu do czasu zagryzając sucharem.
W mieście strzały, mimo późnej pory, wcale nie milkną, ale wzmagają się z każdą minutą. Zgniły wiatr ciągnie od północy.
Szeleści coś w krzakach. Przystajemy na miejscu: karabin kurczowo ściska dłoń; oddech wstrzymany – cisza. Wyraźnie ktoś porusza się za krzakami wzdłuż nasypu. Szczęk!
Rozciągamy się momentalne miedzy szynami. Tara – tarach – salwa karabinowa przeszyła powietrze nad nami grzęznąc w wagonie. Jęki rannych z wagonu – wypaliliśmy w ciemność. Biją pojedynczo! Nasi wypadają z wartowni, zachodzą z boku. Kolka oderwanych strzałów. Cisza …
Znów salwa honorowa na postrach – tamci odchodzą na wartownię, a my znowu chodzimy wzdłuż pociągu, przeżuwając gorzkie migdały i myśląc jednocześnie o tych chachłackich hadziajach i marności żywota ludzkiego. Pociąg odjeżdża na przetoki. Przychodzi druga zmiana”[9].
Następnego dnia oddziałek Pietrzykowskiego zostaje przemieszczony do Komendy Powiatowej PW w Kowlu, skąd mają zabrać tabory i następnego dnia wyruszyć w kierunku rzeki Bug. Dowództwo nad ok. trzydziestoosobowym oddziałem obejmuje porucznik z Białej Podlaski. W międzyczasie do komendy PW przybył również porucznik Kowalewski z Komendy Powiatowej PW z Chełma. Proponuje on Pietrzykowskiemu i jeszcze 2 żołnierzom z Chełma wyjazd pociągiem do rodzinnego miasta. Po przybyciu na stację kolejową okazało się jednak, że najbliższy pociąg w kierunku Chełma odjeżdża dopiero następnego dnia. W drodze powrotnej do komendy PW usłyszeli, że „
Bolszewicy mają lada chwila nadejść”[10].
Kolejny zapis w „Pamiętniku” pochodzi z 20 września i jest opisem walk z Ukraińcami w Kowlu toczonych w tym dniu przez oddziałek ochotników zgromadzony przez pochodzącego z Cycowa w ówczesnym powiecie chełmskim chorążego Wojska Polskiego o nieustalonym nazwisku i w Kowlu dowodzony prze młodego porucznika, którego nazwiska Pietrzykowski niestety nie zapisał. Najprawdopodobniej nazwiska tego nie znał, bo inne wpisy w pamiętniku świadczą, że skrupulatnie odnotowywał dane personalne spotkanych podczas walk oficerów i żołnierzy.
Jest to pierwszy w literaturze przedmiotu opis walk w Kowlu z udziałem miejscowych komunistów i Ukraińców, którzy jeszcze kilka dni wcześniej byli żołnierzami Wojska Polskiego, a na wieść o wkroczeniu na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej Armii Czerwonej rozpoczęli atakowanie zdezorientowanych oddziałów polskich
[11].
Wpis pod datą 20 września 1939 roku jest tym bardziej cenny, że jego autor opisał wydarzenia w Kowlu niemal bezpośrednio, bo tylko w odstępie kilku dni, gdyż „wołyńskie” zapiski powstały 26 września bezpośrednio po powrocie autora do rodzinnej Zawadówki.
Oto najważniejsze zapisy z „Pamiętnika” odnoszące się do walk w Kowlu w dniu 20 września 1939 roku:
„Godzina czwarta rano. Huragan strzałów za oknami szaleje na ulicy. Przecieram oczy – patrzę w zaspane szyby, twarze śpiących pokotem kolegów – sen czy jawa? Jawa! Alarm! Zrywa się cały oddział na nogi i nie mija pięć minut, a stajemy w szyku przed gmachem. Kupy policjantów cofają się przed strzałami, które padają z parku miejskiego przylegającego rogiem do ulicy Legionów. Część oddziału szykuje tabory, reszta zajmuje stanowiska wzdłuż niskiej podmurówki budującego się olbrzymiego gmachu. Policjanci rozbiegają się po zajazdach i bramach. Co chwila wyskoczy jakiś policjant z bramy, strzeli i fuch między kolegów do bramy. Niech cholera najsłodsza ściśnie takich żołnierzy! Podbiega do nich nasz porucznik i mówi na serio: chodźcie z nami do kupy, na stanowiska, albo broń oddajcie! Żonę mam i dzieci, dla których chcę żyć jeszcze – odpala od razu filozof z tych psiajuchów, którzy to w czasie spokojnym człowiekowi na ulicy trójkami chodzić nie dali, którzy za niewinny i głupi żarcik uczniowski umieli dziesięć gum wsypać. (…) Ukraińcy zaczęli nas okrążać. Nas trzydziestu i ich przeszło trzysta, a w tym połowa było polskich żołnierzy, trochę uczniów, grupka smarkatych żydziaków.
Okropna mgła! Salwa! Jedna, druga – cisza, trzecia. Cisza.
Sylwetki pochylone z karabinami w ręku biegną w naszą stronę. Ognia! Pociągam za cyngiel. Buchnęła ołowiem nasza reduta i jak piorun wszystkich zmiotło. Znów strzały. Biegną pojedynczo, po trzech, czterech, chyłkiem, padając pod ciemne drzewa parku. Strzelamy gorączkowo, szybko repetując karabiny, chłodząc rozpaloną dłoń od rozgrzanej lufy w chłodnych nabojach, grzebiąc w ładownicach.
Kule świszczą nad głowami grzęznąc w murowanych ścianach. Cegła sypie się na głowę, półcegłówki spadają na karki leżących na stanowiskach. Leżymy spowici dymem prochu, ceglanym kurzem – mechanicznie spełniają swą pracę niezmordowane ręce. Mur się wali! Ruu! Ruu! Salwa za salwą. Na twarzy wypieki, gorączkowo śledzimy za swoimi kulami, mierząc celnie i pewnie.
Mijają godziny, obok mnie leży na stanowisku Janusz. Od czasu do czasu rzucam w jego stronę spojrzenie, czy tez jeszcze chłopak dyszy. Ręce zaczynają słabnąć. Jeszcze raz się poderwali Ukraińcy. Podwójny ogień nasz położył wszystkich, gdy już przebiegli ulicę. Dobra nasza! Cisza i wzmożony do maksimum ogień nieprzyjacielski ze wszystkich stron.
Skąd tyle karabinów mają te diabły? Ogień wzmaga się, wzmaga się i wzmaga. Piekło! Nasze stanowiska – jedno wielkie kłębowisko.
Ostatkiem sił odpowiadamy ogniem. Chwila i ogień słabnie, mgła opad. Z kurzu i prochu wychyla się nasza reduta, zdruzgotana ogniem nieprzyjacielskim.
Ukraińców już nie słychać! Godzina ósma – liczymy straty. Wszyscy żywi! Nie! Jeden leży na wznak z rękami na piersiach, cichy i spokojny , z zaciśniętymi ustami, płaszcz na nim szary, strzelecki. Kula przebiła mu głowę, weszła między oczy – krew na źrenicach!
Nikt go nie zna pewno jakiś licealista z Warszawy. Bohater! Z trudem wstrzymuje zy najbliższy jego przyjaciel.
Zwycięstwo! Pierwsze spotkanie i na całego zwycięskie.
Palimy papierosy dumni z naszego krwawego dzieła. Kawały nawet skądś się wzięły. Nagle pada komenda: Przygotować się! Idą! Momentalnie sięga ręką by zarepetować broń. Strzał, pęk białego dymu, jednoczesny ból w reku – jedna sekunda. Odrzuciłem karabin na trzy metry za siebie, zesztywniała już ręka i siadłem za murem. Ranny jestem – uprzytomniłem sobie dopiero w tej chwili. Widzę przecież jak nazbierało mi się krwi, która cieknie ciurkiem zza rękawa. Ręka sztywna, cierpko w ustach. Jak przez mgłę widzę kupkę kolegów, pochylających się nade mną, słyszę słowa sanitariusza: Dwa domy w lewo szpital polowy. Karabin zabiera porucznik. Walę jak stumetrówkę w szkole do tego szpitala, tak że mój sanitariusz nie może nadążyć.”[12].
Odchodząc do szpitala Pietrzykowski jest jeszcze świadkiem jak ich dowódca skutecznie powstrzymał rozgrzanych dotychczasowa walką ochotników przed zaatakowaniem zbliżających się do ich placówki trzech sowieckich samochodów pancernych.
Widział swoich kolegów ze łzami w oczach proszących porucznika o wydanie pozwolenia na zaatakowanie aut pancernych przy pomocy wiązek granatów. Porucznik zarządził odwrót i tylko dzięki jego przytomności umysłu nie doszło do niewątpliwej masakry polskich obrońców placówki na ulicy Legionów w Kowlu.
W szpitalu okazało się, że rana jest niegroźna – kula przeszła przez łokieć nie naruszając kości. Strzał był oddany z bardzo bliskiej odległości, gdyż na przestrzelonym rękawie płaszcza pozostały wyraźne ślady prochu. Lekarz zadecydował jednak, że Pietrzykowski pozostanie kilka dni w szpitalu. Jednak nie dane mu było odpocząć po walce i zregenerować siły po stracie znacznej ilości krwi. Kowel został następnego dnia zajęty przez wojska bolszewickie. W szpitalu szybko pojawili się sowieci i zarządzili zbiórkę rannych na dziedzińcu. Żołnierze wychodzili na zbiórkę z przekonaniem, że za moment odbędzie się zbiorowa egzekucja.
W obszernym zapisie pod datą 21 września 1939 roku
[13] fakt ten odnotowany jest następująco:
„Bolszewicy! Bolszewicy! Zajmują Kowel! Służba szpitalna szybko i sprawnie zabrała mój rynsztunek: hełm, bagnet, 200 sztuk amunicji, sukienne ubranie itd. Podjechały samochody sowieckie i zabrały broń. Gorzkie myśli piętrzą się w głowie, dusi w gardle, w ustach jedno ciągłe pytanie: Co dalej będzie? Za oknami warkot silników samochodowych. (…) Blade światło, zgarbione sylwetki doktorów, wylęknione twarze posługaczy.
Gdzieś koło południa kazali nam bolszewicy wyłazić ze szpitala i ustawić się paradnie pod murem – żegnaj ty kochany Chełmie, Zawadówko, rodzino, żegnajcie wszyscy znajomi. Tak, maja rację, bo złapali z bronią w ręku – myślę sobie i czuję, że przez wnętrzności przebiega szalony spazm tęsknoty, za wszystkim co za chwilę stracę. Oddział paradnie wkroczył na podwórze. Smirno! Egzekucja? Na razie jakieś przemówienie, z którego nie połapałem żadnego słowa . Nie rozumiem po rosyjsku, ale i tak bym nie zrozumiał – za dużo wzruszeń. Obok stoi Janusz,
Głupia cała historia, że szkoda o niej pisać! Skończyło się na tym, że zabrali oficerów i podoficerów starszych, a nam kazali „udirat”. Zbieramy się powoli, ja z chorą ręką na stację! Wieczór. Trupy, trupy, trupy! Skutki walki między polskim transportem pancernym a bolszewickimi tankami[14]. Siadamy w pociąg idący w stronę Chełma, a okazuje się wkrótce, że jedziemy w kierunku Brześcia. (…)”[15].
Po trzech dniach tułaczki poprzez Włodawę i Sawin Pietrzykowski 23 września 1939 roku dociera do Chełma, gdzie w tym czasie jeszcze przebywali polscy żołnierze z grupy operacyjnej Chełm. W „Pamiętniku” spotkanie z Chełmem opisał następująco: „(…) kroczymy ulicami miasta Chełma. Pełno wojska polskiego! Jakaś grupa operacyjna Chełm pułkownika Szalewicza, jakiś dowódca garnizonu Błyskawa – czytamy na afiszu. Samorząd chełmski z Hilgierem i Kińczykiem (…)”[16].
Zapis z dnia 25 września zawiera już informacje o wycofaniu się z Chełma oddziałów polskich i wkroczeniu do miasta jednostek Armii Czerwonej: „Długo nie cieszyłem się tą „wolnością”, dla której przecie zwiałem zza Buga do Chełma. Dziś rano przyszli bolszewicy! Nasi szwoleżerowie ulotnili się w okamgnieniu. Popłoch. Wciąż krążą sowieckie samoloty. Słucha się coś niecoś o generale Bortnowskim, obronie Warszawy, armii Sikorskiego we Francji.
Wracając ze szpitala mogłem dokładnie zaobserwować, jak witali wkraczających żołnierzy bolszewickich Żydzi i Rusini. Kwiaty czerwone na czołgach! Brama powitalna w Chełmie. Łzy stoją w oczach. Cholera niespodziewana. Tchórze! Obywatele!
Okazało się co to są Żydzi. Lada jaki obserdak z karabinem łazi, paraduje z czerwona opaską”[17].
Następny wpis w pamiętniku datowany jest na 1 października 1939 roku. Po trwającej sześć dni przerwie w prowadzeniu zapisków Pietrzykowski przekazuje niezwykle interesujące świadectwo tworzenia na wsi chełmskiej, w rodzinnej Zawadówce autora, zrębów nowej władzy tzw. Komitetu Biedoty Wiejskiej podając nazwiska najważniejszych jego urzędników:
„Śmiać się aż do skutku! Alem się dziś uśmiał.
Idę ja ci na pagórek, a tu siedzi Władek Auguściuk za stolikiem i coś szrajbuje, dookoła tłum. Rozpytuję się, a niech cię kaczki. Zachciało się naszej Zawadówce jakiegoś „Komitetu Biedoty Wiejskiej”.
Po długich i burzliwych wyborach zostali w urzędzie jak następuje: komisarz „Biedoty Wiejskiej” towariszcz Wójcicki Stanisław, sekretarz – towariszcz Wawryniuk Teodor, naczelny komisarz milicji w Zawadówce towariszcz Kłos Józef i cała plejada innych urzędników „Biedoty Wiejskiej”. Obecni składali podpisy. Nie długo cieszono się tym komitetem, bo jeszcze tego wieczora rejowiecka szosa aż stękała: sowieckie czołgi wracały na wschód”[18].
Kolejny wpis w „Pamiętniku” nosi datę 4 października i jest interesującym opisem realiów okupacji sowieckiej w Chełmie: „(…) Narobiło się teraz ważniaków, Żydów i Rusinów, że aż strach. Co drugi Żyd paraduje po mieście z karabinem, a jeśli już nie z karabinem to już z czerwona opaską. Paradny widok. Kulawy na jedna nogę, chromy na drugą, z paraliżem w ręku, z reumatyzmem w stawach, zgięty w paragraf. Łypie taki milicjant czerwony świńskimi ślepiami na przechodniów.. Cholera człowieka po prostu bierze!
Znęcają się w okropny sposób nad polskimi żołnierzami, że aż strach pisać. Głodnych i pobitych trzymają po tygodniach w parszywych komórkach. Naprowadzają bolszewików na domy oficerów i podoficerów.
W tym kierunku przoduje pewien krawiec chełmski, u którego ubierali się przeważnie oficerowie. Za jego to sprawą wszyscy oficerowie, którzy nie zdążyli zbiec, obecnie dostali się w ręce bolszewików! Mądry po szkodzie! Któż im kazał się ubierać u Żyda? Obecnie Żydzi twierdzą niezbicie, że im Polacy będą czyścić buty. Zobaczymy! Do miasta nie ma po co iść, chyba żeby zobaczyć milicjantów żydowskich, bo w sklepach nie ma niczego. Gdzie ten obiecany raj, dostatek, o którym słyszało się tyle z ust bolszewickich. U was nyma nyczoho, a u nas wsio tiechnika, każe co w nas wsio mnogo! My budym, wsio bude! – tymczasem jest ich do pioruna, a niczego nie na! Ot płoche dieło!
Żołnierze bolszewiccy wyglądają na dziadów zabuskich w kusych sukmanach. Żywią się marchwią i kartoflami. W plecakach noszą chleb i owies dla koni, a plecak to po prostu worek na siano (u nas gospodarze nazywają maniakiem).
Zegarek u nich to luksus, a noszącego zegarek uważają za bardzo uczonego i mądrego. Kupują więc sowieckie sołdaty zegarki na potęgę, ale cóż z tego, mało który się na nich rozumie, wynikają więc często z tego powodu skandale.
Za Bugiem już zauważyłem pewnego bolszewika, który chodził od jednego do drugiego faceta i pytał która godzina, mimo że posiadał zegarek.
Inny znów obrońca „proletariatu” chodził z własnym zegarkiem i prosił, żeby powiedzieć mu która godzina, ale nasi naturalnie udawali, że na takich precyzjach techniki nie znają się.
Ot u nich tiechnika! Łobuziaki sprzedawali im czasomierze i liczniki z samochodów, a brali ruble za zegarki!
Oficerowie nie odróżniali binokli od lunety i lampki elektrycznej kieszonkowej! Zdarzało się, że oficer brał bateryjkę i w jakiś tajemniczy sposób© chciał patrzeć przez nią na odległy dom. Czort go wie co widział!
– U nas toże jest – mówił czasami żołnierz zaciągając się polskim papierosem ( u nich żołnierze kręcą machorkę). Jak u nich mnogo wszystkiego, to najlepiej świadczą niesłychanie długie ogonki, a nawet ogony przy każdym otwartym sklepie.
Godzinami trzeba czekać na kupienie najmniejszej drobnostki. Łaskawie zrównali rubel ze złotym polskim.
Na Zawadówce znowu rewizje. Włóczą się całe bandy Żółtanczaków[19] i innych z Wereszcz[20]kacapów i przewracają w domach do góry nogami.
- Ot nasza Ukraina! Szob was cholera wzięła – słyszy się w takiej bandzie.
A szob was cholera wzięła!!!
O uszy wszystkich odbija się ten barwny wierszyk ilustrujący potęgę bolszewików i lekkomyślność Polaków:
U was tanga grajut
Po trzech dniach przerwy w zapiskach W. Pietrzykowskiego kolejny wpis datowany na 7 października rozpoczyna się wielkim nagłówkiem: „Bolszewicy odeszli!!!. Dalej następuje opis spustoszeń w Chełmie spowodowanych wywiezieniem na wschód dosłownie wszystkiego co można było wywieźć:
„Zabrali więc wszystko co się dało z koszar, z magazynów, sklepów, urzędów, wszystko dosłownie zgrabili, zapakowali na pociągi i samochody i wywieźli za Bug.
Z urzędów zabrali nawet czysty papier! Zostały puste kamienice i ulice.
Na końcu załadowali tych wszystkich ważnych żydziaków i kacapów i wywieźli do raju bolszewickiego. Rodziny żydowskie wyprowadzają się za Bug. Niemcy mają zająć Chełm. Dostają właśnie w podarunku od bolszewików.
Bezkrólewie!
Niemcy lada chwila nadejdą, ale jeszcze ich nie ma (…)”[22].
Dalej pod datą 7 października następuje szczegółowy opis zachowań niektórych mieszkańców Chełma i Zawadówki w obliczu pustki, jaka wytworzyła się po odejściu wojska i administracji sowieckiej. Niespełna osiemnastoletni kronikarz pisze:
„Część ludności cywilnej, mniej jak to powiedzieć patrzącej na skrupuły i mniej na szczęście wiekuiste, chce zadowolić się życiem lepszym na tym świecie, pełnym teraz płaczu i nieszczęść.
Z ciemnych ulic, zaułków śmierdzących wypełzli nowi ludzie, którzy w imie praw wojny, praw wszelkiej natury, praw silniejszego zaczęli rabunek. – „Jedliście, piliście przedtem, my teraz” – ich dewizą. Złupił tłum koszary, domy prywatne oficerów, podoficerów.
- „My teraz pany” – bezwstydnie prawdziwa rzeczywistość!!!”[23].
Obudzone przez propagandę sowietów najniższe instynkty spowodowały, że wielu dotychczas statecznych mieszkańców Zawadówki przemieniło się w rabusiów i złodziei. Na porządku dziennym były wyprawy do Chełma do koszar, magazynów i prywatnych domów oficerów i urzędników polskich i rabowanie wszystkiego, co jeszcze nie zostało zrabowane. W domach ubogich mieszkańców Zawadówki pojawiły się stylowe meble, dywany i futra. Dotychczas od pokoleń biegające boso dzieci paradowały w skórzanych butach swoich bogatszych rówieśników z Chełma.
Wincenty Pietrzykowski z kronikarską dociekliwością podaje nazwiska poszczególnych mieszkańców Zawadówki i wykazy zrabowanych przedmiotów. Oburzony zachowaniem sąsiadów i swoich starszych kolegów pisze:
„ Zajdziesz teraz do mieszkania takiego pana powojennego, a ujrzysz same dziwy: salon nie salon, obora nie obora, bo meble miękkie, makaty, jedwabie, sukna, porcelana saska, książki na pozłacanej etażerce, w końcu puszysta kanapa o głębokich wnękach i stylowych oparciach, a dookoła jej trzy szafliki z pomykami i koszyk na łupiny. Kury włóczą się po podłodze zasłanej czerwonym suknem, śmierdzące śmieci pod mahoniowym stołem. Obora czy salon!!!. Z niechlujnej chałupy chcieli zrobić salon, wypadł chlewik. Cóż zrobić???”[24].
9 października 1939 roku do Chełma wkroczyły oddziały niemieckie. Rozpoczęła się kolejna okupacja znaczona nowymi krwawymi porządkami. Pietrzykowski w tym dniu ukończył 18 lat. W pamiętniku zapisał: „ 9. X. 1939. Poniedziałek. Spadł pierwszy śnieg. Zima. Przybyli Niemcy do Chełma.
Dziś kończę lat osiemnaście! Wesołe i smutne razem zmieszane dają zawsze gorycz!!!”[25].
Dorosłość rozumiem jako dojrzałość i z dojrzałymi chciałbym się podzielić paroma spostrzeżeniami, na które dotąd sam nie wpadłem. Patrzyłem sobie na ten marsz „Obudź się Polsko” i targały mną skrajnie sprzeczne odczucia. Jako radykalny krytyk obecnej, błazeńskiej ekipy, nie raz , nie dwa, ale kilkanaście razy zakładałem kapturek i ściągałem sznureczki, gdy słyszałem wystąpienia Jarosława Kaczyńskiego, Tadeusza Rydzyka i kilku innych prelegentów. Te reakcje nie były wywołane estetycznym sprzeciwem, chociaż z moim poczuciem estetyki wiecowe klimaty nie mają nic wspólnego. Krzywiłem twarz z jednego powodu – Jezusie to się w skrótach głównych wydań „wiadomości” sprzeda jak zawsze i utrwali niemoc. Pierwsza i ostatnia krytyka, którą chciałem wygłosić, uważam i podtrzymuję swoje konsekwentne stanowisko, że można zebrać na ulicy nawet milion wyborców PiS, ale to nie znaczy, że Polska się obudziła. Dużo większe społeczne znaczenia miały protesty w sprawie ACTA, niż ten imponujący marsz, ale zbudowany z przekonanych, a nie z przebudzonych. Tyle goryczy, reszta będzie niekoniecznie słodka, ale pokazująca bardzo ważne pozytywy. Przede wszystkim po zluzowaniu sznureczków i zdjęciu kapturka coś mnie oświeciło, zrozumiałem klika rzeczy naraz. Bardziej poczułem się uczestnikiem marszu niż recenzentem, bo bardziej rozumiem tych ludzi niż chce mi się przyglądać różnicom w postrzeganiu rzeczywistości, hołdowaniu gustom i tak dalej. Mógłbym iść obok Sobeckiej i Rydzyka, niechby mi pstryknęli setkę zdjęć, a będę tu i teraz z nimi, bo tu i teraz jestem tak samo przeciw. W 1980 roku Michnik „maszerował” obok Jankowskiego, Macierewicz obok Mazowieckiego, Niesiołowski ze Staniszkis. Nie żartuję, nie profanuję, nie szukam oryginalności, piszę o czymś fundamentalnym, o jedności w celu.
